Archeologische vondsten Kolksluis

Tijdens de werkzaamheden aan de Kolksluis in Spaarndam hebben we eeuwenoude palen en balken gevonden. Ben je net als wij benieuwd waar deze vandaan komen? Lees hier meer.

Vondst historische houten palen Oostkolk-zijde

Begin december 2021 graaft aannemer Beens Groep een sleuf langs de kade van de Oostkolk. In de sleuf komen damwanden als basis voor de nieuwe kademuur. Tijdens het graven stuit men op oude houten palen en balken, van 4 tot ruim 8 meter lang. Een deel ervan wordt onder archeologische begeleiding uitgegraven. Een deel blijft in de grond omdat uitgraven invloed kan hebben op de fundering van de nabijgelegen huizen. De afmetingen van de palen en balken worden vastgelegd. De vindplaatsen worden nauwkeurig op een kaart ingetekend. Elke paal wordt gefotografeerd, zoals je ziet op de foto’s hieronder.

Archeologische vondsten in de Kolksluis

Historisch onderzoek

Archief- en bodemonderzoeken in de ontwerpfase van de nieuwe kademuren leverden geen bijzondere informatie op. Rijnland en Beens Groep stonden dus voor een verrassing. Via de Historische Werkgroep Spaarndam en Stichting Kolksluis ontvingen we veel informatie over de mogelijke oorsprong van de palen en balken. De Kolksluis stamt uit 1285. Door de eeuwen heen werden de houten sluizen aan weerszijden van de kolk geteisterd door geweld van water en branden. Met grote regelmaat werden de sluizen en kademuren hersteld of opnieuw opgebouwd. De palen kunnen restanten uit verschillende eeuwen zijn.

Kolksluis regelmatig vernieuwd en gerestaureerd

Van de laatste grote renovatie van de Kolksluis rond 1928 heeft Rijnland gedetailleerde tekeningen. Daarvoor werden de kademuren om de circa 200 jaar vervangen en de deuren telkens na 50 jaar. Helaas ontbreken de constructietekeningen daarvan. Wel zijn in het archief van Rijnland lijsten bewaard waarop herstelwerkzaamheden en vernieuwingen staan tussen 1825 en 1865. Net als alle facturen van materialen vanaf 1510.

We weten dat tussen 1777 en 1779, onder leiding van ingenieur Christiaan Brunings, nieuwe kademuren werden gebouwd. Of de fundering van de bestaande muren weggehaald werd, weten we niet.

In 1572 werden de sluizen aan beide zijden van de kolk voor het eerst helemaal uit steen opgetrokken. De nieuwbouw vond plaats naast de restanten van de houten gemeenlandssluis uit 1545.

Deze brandde in de zomer van 1572 al grotendeels af en werd op 10 december 1572 nogmaals door brand getroffen. Beide branden vonden plaats tijdens het Haarlems beleg, waarbij heel Spaandam werd platgebrand door het Spaanse leger. Dat bij de bouw in 1572 de fundering van oude gemeenlandssluis in de grond achterbleef, had alles te maken met de Spaanse belegering. Er was geen tijd om de oude sluis weg te halen. In 1578 werd de kolk ook voorzien van een nieuwe houten beschoeiing als kade.

De houten gemeenlandssluis uit 1545 verving zijn voorganger die in 1518 gebouwd was, nadat de troepen van de hertog van Gelre in 1514 de toenmalige sluis in brand gestoken hadden. Tot de bouw van de eerste stenen sluizen in 1572 waren alle houten voorgangers aan weerszijden van de kolk overdekt.

Afbeelding: Voorbeeldlijst herstelwerkzaamheden 1825-1865 in Rijnlands archief

Resultaten laboratoriumonderzoek eikenhout

Vier monsters van de opgegraven houten palen bij de Oostkolk zijn naar een laboratorium gegaan. Aan de hand van jaarringen wilden we laten achterhalen, in welk jaartal de bomen gekapt zijn. Twee monsters bleken uit dezelfde boom te komen, maar gaven geen jaartal prijs. De andere twee monsters leverden meer informatie op.

Een van de laatstgenoemde monsters kwam van een lange heipaal. De boom bleek na 1717 gekapt te zijn. Het andere monster kwam van een balk die over de heipalen lag. De boom was gekapt na 1655. Dit is een aanwijzing dat de oude kade een keer gerepareerd is. Voor de oude kade en de renovatie uit de 18e eeuw is eikenhout gebruikt. Dat is opvallend, omdat rond die tijd voornamelijk Scandinavisch grenenhout gebruikt werd voor heipalen en houten bouwwerken. Dit eikenhout kwam echter uit het westen van Duitsland en/of het oosten van België. Een exacte kaplocatie is helaas niet vast te stellen.

Meer over dit zogenaamde dendrochronologisch onderzoek vind je op de website van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Van alle sluizen die vanaf 1510 gebouwd zijn, heeft Rijnland de facturen bewaard, zie het document uit 1778. Maar waarschijnlijk zijn niet alle palen niet nieuw gekocht; voor noodreparaties gebruikte men soms palen van andere bouwwerken.

Afbeelding: document over inkoop van eikenhouten palen bij de aanbesteding in 1778

Aanwijzingen herkomst van vondsten Oostkolk

De archieven van Rijnland, de Historische Werkgroep Spaarndam en de Stichting Kolksluis bevatten verschillende oude kaarten en documenten.

Afbeelding: Tekening van de Kolksluis uit 1735

Palen van eikenhout

In de middeleeuwen werden de palen voor sluizen vooral van eikenhout gemaakt. Later gebuikte men veel grenen.

Heien met de hand

Tot halverwege de 19e eeuw werden alle palen met de hand geheid. Opmerkelijk is ook dat enkele palen behoorlijk krom zijn. Tijdens het heien van kromme palen gaat een (belangrijk) deel van de energie van het heien verloren en is het lastig om de palen op diepte te krijgen.

Remmingswerk beschermde kademuur

Tot 100 jaar geleden stond er een remmingwerk in de Kolksluis. Een deel van de gevonden palen heeft zichtbaar opgesloten gezeten tussen zware horizontale balken met uitsparingen. Zo’n zware constructie wordt een bovenregel genoemd.

Diepe spoelgaten

Naast het schutten van schepen fungeerde de sluis ook als spuisluis. Op een peilkaart uit de 18e eeuw zijn gaten in de bodem aangegeven van 7 meter diep, ontstaan door uitspoeling. Met eb waren alle sluisdeuren open, dat zorgde voor een constante stroming. Met vloed sloten de sluisdeuren aan IJ-zijde. Tot halverwege het opkomende tij kon er geschut worden. Pas nadat het IJ-water weer voldoende gezakt was kon het schutten hervat worden. Tegenwoordig is er geen eb en vloed meer in het IJ.

Wist je dat:

Sinds de bouw van de eerste versie van de Kolksluis in 1285 is de zeespiegel met circa 60 centimeter gestegen is?
Er voor 1852 rijen schepen voor de sluis lagen te wachten op een gunstig waterpeil om weg te varen, afhankelijk van eb en vloed?
De Kolksluis een belangrijke schakel was voor de scheepvaart tussen Vlaanderen en de Hanzesteden?

De historische Werkgroep bewaart restanten van de houten vondsten op de Oostkolk voor een reconstructie van de fundering. In de timmerloods staat al een maquette van de Kolksluis van circa 250 jaar geleden.

Afbeelding: Maquette van de Kolksluis

Verankering kademuren

Oude ankers lijken gemaakt van smeedijzer of puddelijzer. De hoge treksterkte van deze ankers was nodig om de kademuren stabiel te houden en werd bereikt door het wegsmeden en-hameren van koolstof. Dat was een arbeidsintensief en langdurig proces. Op sommige ankerstaven is de gelaagdheid, ontstaan met behulp van hamerslagen, nog te zien.

Voor de 18e eeuw gebruikte men houten schoorpalen om de fundering te verankeren.

Archeologisch onderzoek Westkolk-zijde

Archeologisch onderzoek bij het graven van sleuven voor de damwanden van de nieuwe Westkolk-kade leverde behalve oude meerpalen niet veel vondsten op. Dat komt omdat de oorspronkelijke kademuur van de Westkolk achter de muziektent lag en de percelen naar de Achtervaart afwaterden. In 1852 is de Kolksluis verkleind.

Wist je dat:

De verkleining van de Kolksluis in 1852 te maken had met het in gebruik nemen van de Grote Sluis en de groeiende sliblaag in dit deel van de sluis. Schepen die niet in de Kolksluis moesten zijn, bijvoorbeeld voor de bevoorrading van winkels, voeren een nieuwe route. De verkleining zorgde er ook voor dat er veel minder zout water in het Spaarne terechtkwam tijdens het schutten.
Door de grote woningnood rond 1955 woonarken in de Kolksluis lagen. De waterleidingen hiervan zijn tijdens het recente graafwerk teruggevonden.